Archiefwetgeving

De Vlaamse en federale archiefregelgeving is een conglomeraat van voorschriften inzake archiefzorg en archiefbeheer voor zowel de publieke als de particuliere sector. De Archiefwet en het Archiefdecreet richten zich op openbare besturen, het Cultureelerfgoeddecreet voorziet in de erkenning en regionale indeling van culturele archiefinstellingen. Bij uitbreiding heeft archiefregelgeving ook te maken met de algemenere juridische aspecten van informatie, meer bepaald in verband met de openbaarheid van bestuur, de privacybescherming, de verwerking van persoonsgegevens en het auteursrecht.

Meer info over:
Archiefwet
Archiefdecreet
Cultureelerfgoeddecreet

Publiekrechtelijke archiefniveaus

Federale overheid

Ingevolge de Archiefwet van 1955 en 2009 is het Algemeen Rijksarchief en het Rijksarchief in de Provinciën, kortweg het Rijksarchief, verantwoordelijk voor de  bewaring en ontsluiting van de federale archieven en de archieven van de provincies. Het Rijksarchief houdt toezicht op de goede bewaring en de vernietiging van overheidsarchieven en bewaart ook een aantal belangrijke private archieven. Zie http://www.arch.be.

De instelling omvat allereerst het Algemeen Rijksarchief en het Algemeen Rijksarchief 2 in Brussel, waar de archieven worden bewaard van centrale instellingen of archiefvormers.
In Brussel bestaan ook drie gespecialiseerde archiefdiensten die onder het Rijksarchief ressorteren:

• Het archief van het Koninklijk Paleis.
• Het Soma – Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij.
• De Dienst Archief Oorlogslachtoffers (sinds 1 januari 2018 overgeheveld naar het Rijksarchief).

Verder zijn er de regionale afdelingen van het Rijksarchief in de provincies, waar de archieven van regionale instellingen of archiefvormers worden bewaard.

• Voor Vlaanderen: de depots van Antwerpen-Beveren, Brugge, Gent, Hasselt, Kortrijk en Leuven.
• Voor Brussel: het Rijksarchief Brussel (in Vorst sinds 2017, tussen 2002 en 2017 in Anderlecht).
• Voor Wallonië: de Rijksarchieven in Aarlen, Bergen, Doornik, Eupen, Louvain-la-Neuve, Luik, Namen en Saint-Hubert.  

Gewesten en Gemeenschappen

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Vlaams Parlement beschikken over eigen archiefdiensten.

Elf van de dertien beleidsdomeinen bij de Vlaamse overheid hebben archivarissen in dienst. Voor het semi-statisch archief van de Vlaamse overheid werd een archiefbewaarplaats in gebruik genomen in Vilvoorde.

Provincies

Alle Vlaamse provincies beschikken over archiefdiensten.
Enkele provincies speelden bovendien een essentiële rol in de ontwikkeling van de archiefzorg en het archiefbeheer bij de lokale besturen. Zij verschaften archiefopleidingen voor lokale ambtenaren en subsidieerden de opstart van (boven)lokale archiefdiensten. Door de afslanking van het takenpakket van de provincies vanaf 2018 valt deze ondersteuning helaas weg. Het is maar de vraag of de Vlaamse overheid deze taken zal overnemen.

Lokale besturen

Vele gemeenten en OCMW’s hebben in de laatste jaren bijzondere inspanningen geleverd om hun document- en archiefbeheer degelijk uit te bouwen. De toename van het aantal nieuwe lokale archiefdiensten en van het aantal jonge archivarissen is frappant. Intussen telt Vlaanderen zelfs zes intergemeentelijke archiefdiensten.

Een aantal lokale archiefdiensten diende een aanvraag in voor erkenning als culturele archiefinstelling en verkreeg aldus het kwaliteitslabel. Het Stadsarchief Mechelen en het Stadsarchief Ieper zijn regionaal ingedeeld en ontvangen een subsidie voor hun regionale werking.

Privaatrechtelijke archiefwerking

Het archivalisch erfgoed omvat niet alleen archief van openbare instellingen en besturen. Ook particulieren, verenigingen en organisaties bewaren vaak zeer waardevol archief. Buiten de mogelijkheden voorzien in het Topstukkendecreet is er geen wettelijke bescherming voor dit archivalisch patrimonium.
De Archiefwet en het Archiefdecreet voorzien de mogelijkheid tot overbrenging naar het Rijksarchief of naar publiekrechtelijke archiefbewaarplaatsen. Tal van private archieven worden evenwel geschonken aan privaatrechtelijke archiefinstellingen, waarvan de collectie veelal is opgebouwd rond een bepaald thema.

De landelijk culturele archieven in Vlaanderen en Brussel maken deel uit van OLAV (Overleg Landelijke Archieven Vlaanderen), dat de samenwerking tussen deze instellingen versterkt en expertise uitwisselt. De leden van OLAV zijn: Archief en Documentatiecentrum voor het Vlaams Nationalisme (ADVN); Amsab - Instituut voor Sociale Geschiedenis; KADOC - KU Leuven. Documentatie- en onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving; Liberaal Archief/Liberas; Letterenhuis; Centrum voor Academische en Vrijzinnige Archieven (CAVA); Vlaams Architectuurarchief; Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel (AMVB); en het Rijksarchief.
Zij onderhouden, met de steun van de Vlaamse overheid, Archiefbank Vlaanderen, de centrale organisatie betreffende de bescherming en valorisatie van private archieven. Archiefbank staat onder meer in voor de online databank van private archieven, en voor de werking van Archiefpunt, het adviserend platform voor de (her)bestemming van privaat archief.

Andere privaatrechtelijke archieven zijn onder meer het Koninklijk Belgisch Filmarchief, het Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis (AVG), het Documentatie- en Archiefcentrum van de Communistische Beweging (DACOB), het Documentatiecentrum en Archief voor Daensisme en Hedendaagse Geschiedenis van de Denderstreek (DADD), het Joods Museum van Deportatie en Verzet (JMDV), het Maçonniek Studie- en Documentatiecentrum (Brussel), … Een overzicht is terug te vinden op de Erfgoedkaart van FARO.

Verschillende organisaties, instellingen en bedrijven beschikken zelf over goed uitgebouwde archiefdiensten. Vermeldenswaard hierbij zijn zeker de universiteitsarchieven die vanuit een brede archiefwerking ook aan collectievorming doen buiten het eigenlijke werkterrein. Ook vele musea, erfgoedbibliotheken en erfgoedverenigingen leveren in die zin een bijdrage tot de versterking van het Vlaamse archiefwezen.

Steunpunten voor de archiefsector

Een belangrijk steunpunt voor de culturele archiefsector is FARO. Vlaamse steunpunt voor cultureel erfgoed. Via opleidingen en overlegmomenten worden nieuwe initiatieven gestimuleerd en ondersteund.

Verder zijn er verscheidene expertisecentra die zich toeleggen op thema’s die relevant zijn of aansluiten op de archiefsector. Zo is er PACKED, het expertisecentrum Digitaal Erfgoed dat informeert en adviseert over het beheer van digitaal erfgoed, inclusief digitale archiefcollecties. TapisPlein focust dan weer op het immaterieel cultureel erfgoed. Het Architectuurarchief Vlaanderen is een landelijk expertisecentrum en tegelijk archiefbewaarplaats voor architectuurarchieven. Een overzicht is terug te vinden op de Erfgoedkaart van FARO.

Ook de erfgoedcellen die op lokaal vlak op basis van een convenant met de Vlaamse gemeenschap een duurzaam en integraal erfgoedbeleid ontwikkelen, nemen archiefwerking mee in hun doelstellingen. Ondertussen zijn er 22 dergelijke convenanten afgesloten.

Archiefopleidingen

• Sinds 1992 organiseren de VUBrussel, de UGent en de KULeuven samen een archiefopleiding op academisch niveau: de Master na Master (ManaMa) Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer.
• Het Centrum voor Volwassenenonderwijs – Vormingsleergang voor Sociaal en Pedagogisch Werk te Gent (Bibliotheekschool Gent) biedt een modulaire initiatieopleiding Archiefkunde aan.
• Verschillende provinciebesturen richten geregeld binnen hun bestuursscholen basiscursussen in voor ambtenaren die met document- en archiefbeheer bezig zijn.
• Heemkunde Vlaanderen vzw organiseert regelmatig een archiefopleiding voor heemkundige verenigingen en documentatiecentra. Provinciale vormingsinstituten richten dan weer geregeld opleidingen in voor medewerkers van lokale besturen.
• Voor permanente beroepsvorming en vervolmaking zorgen het steunpunt FARO, het Forum Afgestudeerden Archivistiek en Hedendaags Documentbeheer (FAAD) en de sectie Archief- en Hedendaags Documentbeheer van de VVBAD.
• Samenwerkingsverbanden van archivarissen
• BRAK (Koepel van Vlaams-Brabantse en Brusselse Archieven), KAPA (Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen) en WAP (West-Vlaams Archieven Platform) zijn informele overlegorganen die zich beraden over praktische problemen in het vakgebied en de mogelijke samenwerking er rond.
• De regionaal ingedeelde archiefinstellingen en sommige erfgoedcellen organiseren overlegmomenten en bouwen samenwerkingsverbanden uit (bv. voor de aankoop van zuurvrij materiaal).
• Het Brabantse Archivarissenoverleg en het Vlaams-Zeeuwse Archivarissenoverleg zijn grensoverschrijdende overlegmomenten voor Vlaamse en Nederlandse vakgenoten.
• FAAD (Forum Afgestudeerden Archivistiek en Hedendaags Documentbeheer) zorgt voor contacten tussen de afgestudeerden van de interuniversitaire opleiding en voor uitwisseling van vakkennis en praktijkervaring.
• En uiteraard is ook hier de Vlaamse beroepsvereniging van archivarissen en documentbeheerders, de sectie Archief en Hedendaags Documentbeheer (AHD) van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie (VVBAD) te vermelden.
• Op internationaal vlak is er de International Council on Archives (ICA), een niet-gouvernementele ledenorganisatie die door belangenbehartiging, het instellen van standaarden en het versterken van de professionaliteit van archivarissen de toegang tot archieven wil verzekeren.