Iedereen Leest start lerend netwerk op van voorlees-aan-huisinitiatieven

Boekenbende aan Huis, Boek op Bezoek, Thee met Boekjes, De Verhalenverteller, Boekenkaravaan, Sprooksprekers, enz. Onder deze welklinkende namen wordt voorleesplezier bij kinderen thuis gebracht. In Vlaanderen en Brussel zijn er tal van voorlees-aan-huisinitiatieven en zijn honderden vrijwilligers actief als voorlezers aan huis. Vaak zijn bibliotheken betrokken partij bij deze lokale projecten. Iedereen Leest bracht een aantal initiatiefnemers samen in een lerend netwerk. Wie zijn ze, wat doen ze en wat kunnen ze betekenen, en voor wie? Welke rol kunnen bibliotheken opnemen en waar let je best op als je een voorleeswerking aan huis wil opstarten? Deze en andere vragen kwamen op tafel te liggen.

Voorlees-aan-huisinitiatieven zijn niet nieuw. In 1996 startte de eerste werking op in Brussel: de Boekenbende aan Huis. Kort daarna werd het voorbeeld gevolgd in Mechelen, Antwerpen en Gent. Dit jaar wordt er zestien jaar voorgelezen aan huis in Mechelen. De Boekenkaravaan in Antwerpen blies vijftien kaarsjes uit en het Gentse Boek op Bezoek vierde onlangs zijn tienjarig bestaan. Ook op andere plekken in Vlaanderen werden gelijkaardige initiatieven opgestart, onder andere in Oostende, Menen, Tielt en Leuven. In de loop der jaren is er dus veel ervaring opgebouwd met verschillende succesverhalen, maar evenzeer zijn er sommige drempels die zich niet zomaar laten overwinnen. Waar lopen ze tegenaan? Wat zijn knelpunten en noden? Wat maakt dat sommige initiatieven jaren door kunnen gaan en andere een erg kort leven beschoren zijn? Daarnaast stellen zich vragen naar doelstellingen, doelgroepen, maatschappelijke noden, methodieken, effecten, communicatie of samenwerkingsmodellen. Genoeg gespreksstof voor reflectie.

Leren van elkaar

Als referentieorganisatie rond lezen en leesbevordering voor Vlaanderen en Brussel nam Iedereen Leest het initiatief om met een aantal van deze werkingen aan tafel te gaan zitten. Bij de keuze van de deelnemers werd gekeken naar geografische spreiding, grote en kleinere initiatieven, jonge en langlopende werkingen en soorten partnerschappen. Op die manier ontstond een diverse groep. De aangesproken organisatoren waren Boek op Bezoek (Gent), Boekbezoek (Oostende), de Boekenbende aan Huis (Brussel), Boekenkaravaan (Antwerpen), Narrata (Maasland), Samen groeien met anderstalige nieuwkomers (Gent, Arteveldehogeschool), Sprooksprekers (Leuven), De Verhalenverteller (Tielt, Menen) en Thee met Boekjes (Mechelen). Uit een eerste rondvraag bleek de interesse in elkaars werking groot. Iedereen zag deze uitnodiging als een unieke kans om van elkaar te kunnen leren. Elkaar inspireren door het uitwisselen van ervaringen en het delen van tips stond tijdens de eerste bijeenkomst afgelopen juni dan ook centraal. Na afloop waren alle deelnemers vragende partij om het niet bij deze ene ontmoeting te laten. Vanuit haar coördinerende en verbindende functie zal Iedereen Leest deze ontmoetingen in de toekomst mogelijk blijven maken. Met de keuze voor een lerend netwerk kiest de groep voor een duurzaam samenwerkingsmodel. Naast het verwerven van expertise en het delen van ideeën tussen de deelnemers is het ook de bedoeling om opstartende voorlees-aan-huisinitiatieven kennis en ervaringen aan te reiken. Uiteraard is elke lokale context anders, maar inhoudelijk en procesmatig zijn er veel overeenkomsten. De ervaringen van deze initiatieven die, op één na, allemaal minstens tien jaar aan de weg timmeren, zijn goud waard. Door het delen van hun jarenlange ervaring en opgedane kennis kunnen starters tijd winnen, valkuilen vermijden en betere beslissingen nemen. Want zoals dat vaak het geval is, is het opstarten niet het moeilijkste, maar wel het volhouden.

Alle verhalen van de deelnemers in het lerend netwerk bieden inzicht in tal van factoren die meespelen in het welslagen en het al dan niet overwinnen van hindernissen. We sommen enkele belangrijke aandachtspunten op. Enthousiaste volhardende trekkers en geëngageerde partners zijn nodig. Hiermee staat of valt een voorlees-aan-huiswerking. Weten waarmee men bezig is en waarom men het doet, is een tweede belangrijke factor. Andere mensen of organisaties kunnen overtuigen van de relevantie van leesplezier en het belang van voorlezen aan huis is een derde. Het werven, motiveren en begeleiden van voorlezers een vierde. En tot slot is er de zorg en het respect voor de gastgezinnen die hun deuren openstellen.

Om de kwaliteit in elke schakel van het proces te kunnen garanderen is een goede opvolging, coördinatie en communicatie cruciaal. Ook het bewustzijn van de verschillende perspectieven en verwachtingen van betrokkenen — kinderen, ouders, voorlezers, leerkrachten, sociaalcultureel werkers, onderwijsondersteuners, bibliothecarissen en anderen — is belangrijk. Zo zijn ouders of leerkrachten vaak vragende partij voor meer huistaakbegeleiding. Sommige ouders verwachten meer heil van taalstimulering dan van leesplezier. Bepaalde voorlezers verwachten meer ouderbetrokkenheid. Sommige voorlees-aan-huisprojecten zien een grotere verantwoordelijkheid voor de school weggelegd na afloop van de reeks voorleessessies, enz. Kortom, wie een voorlees-aan-huiswerking wil opstarten is zich hier best bewust van bij de start. Het zal de kans op de uitbouw van een duurzame werking met realistische doelen verhogen. En dat is erg belangrijk, want een voorlees-aan-huiswerking heeft in opzet en doelstellingen een hoge maatschappelijke relevantie en noodzaak. Twintig jaar na de eerste stappen die in Brussel door twee enthousiastelingen vanuit de bibliotheek van Schaarbeek en het toenmalige Schoolopbouwwerk werden gezet, heeft voorlezen-aan-huis nog niets ingeboet aan belang. Integendeel. De vraag is vandaag groter dan het aanbod, dat bevestigen alle deelnemers aan het netwerk.

De pioniers

Een boek lees je nooit alleen, zo luidt de titel van de zeer lezenswaardige brochure die verscheen naar aanleiding van twintig jaar de Boekenbende aan Huis in Brussel. Het biedt een terugblik op twintig jaar werking, inspiratie en samenwerking. Naast het opsommen van de belangrijkste voordelen van voorlezen, wordt ook ingegaan op een recent leesonderzoek dat de Boekenbende aan Huis samen met de Antwerpse Boekenkaravaan heeft georganiseerd. (zie kaderstuk p. 28). Getuigenissen van deelnemers kleuren de uitgave van begin tot einde. 

De Boekenbende aan Huis startte bescheiden in Schaarbeek met een 25-tal voorlezers. Geleidelijk aan breidde dit uit naar andere Brusselse bibliotheken. Tien jaar na de start waren er al meer dan 150 voorlezers en gezinnen die deelnamen, in 2012 was dat aantal opgeklommen tot gemiddeld 250 per jaar. In die twintig jaar kwamen er ook nieuwe sporen bij: de Boekenbende op School (2008) en de Boekenbende Xtra (2014). Sinds 2004 neemt het Streekgericht Bibliotheekbeleid van de Vlaamse Gemeenschapscommissie — vandaag Bibliotheken in Brussel — de coördinatie op zich. Via de Leeslijn — een geïntegreerd leesbevorderingsprogramma dat kinderen van 0 tot 18+ wil stimuleren om met boeken, taal en verhalen bezig te zijn — is de Boekenbende aan Huis structureel verankerd in het Brusselse bibliotheek- en leesbevorderingsbeleid. En dat is een belangrijke en lovenswaardige keuze.

De Brusselse bibliotheken plaatsen hiermee voorlezen aan huis in de kern van hun maatschappelijke opdracht: leesplezier bij een zo breed mogelijk publiek stimuleren. Door het aanreiken van verhalen en boeken thuis geeft de Boekenbende aan Huis die gezinnen een duwtje in de rug waar lezen en boeken — om welke reden dan ook — geen evidentie zijn. In tegenstelling tot de beginperiode wordt er bij de Boekenbende aan Huis vandaag meer aandacht besteed aan de thuistaal. En dat zien we ook bij de andere voorleesaan-huisprojecten. Ouders worden aangemoedigd om ook in de thuistaal voor te lezen. Om dit mogelijk te maken, investeren de Brusselse bibliotheken al een aantal jaren in de uitbouw van anderstalige collecties. Deze keuze versterkt op een indirecte manier de doelstellingen van de Boekenbende aan Huis. Want mensen warm maken om naar de bib te komen, betekent ook zorgen dat er een aanbod — collectie en activiteiten — is dat hen aanspreekt. De kiem van leesplezier die in de thuiscontext wordt ervaren, kan zo verder groeien. Leesplezier wordt bij de Boekenbende aan Huis op de eerste plaats gesteld. In de brochure wordt het glashelder geformuleerd: “de focus ligt volledig op leesplezier: kinderen en ouders het plezier en het leren door verhalen en boeken te laten ervaren.” De tweede pijler is ontmoeting en samenwerking: “De de Boekenbende aan Huis brengt kinderen, ouders, leerkrachten, voorleesvrijwilligers, studenten, docenten, onderwijsondersteuners en bibliotheekmedewerkers samen”. Ook in de andere voorlees-aanhuisprojecten zijn deze twee pijlers prioritaire bouwstenen.

Leesplezier en ontmoeting Vanuit het samenspel tussen deze twee pijlers — leesplezier en ontmoeting — dienen zich extra kansen aan. Daar zijn alle voorlees-aan-huiswerkingen van overtuigd. Zo wordt door het voorlezen de taalontwikkeling van het kind gestimuleerd. Het kind hoort nieuwe woorden of woorden die in de gewone spreektaal minder aan bod komen. Specifiek voor de Brusselse context — en bij uitbreiding ook de andere Vlaamse steden — is de meertaligheid. Voor veel kinderen in Brussel, Antwerpen, Gent, Oostende, Mechelen en andere steden waar de instroom van anderstaligen hoog is, is Nederlands de tweede, derde of zelfs vierde taal. Meer nog, het is de taal die de kinderen vaak alleen op school nodig hebben en bijgevolg dus een taal waar ze weinig emotionele binding mee hebben. Door het voorlezen kan ook de schooltaal een plekje in de huiskamer krijgen en worden op een niet-schoolse wijze de oefenkansen van het kind verhoogd. Ouders kunnen op hun beurt kennismaken met het voorlezen van verhalen in de thuiscontext. Te vaak wordt lezen alleen geassocieerd met school en met (technisch) lezen en dus minder met leesplezier thuis. Vaak hangt er een negatieve connotatie aan het lezen — ‘lezen is niets voor mij’ — net omwille van de negatieve ervaringen en associaties bij het leren lezen wanneer dat minder vlot gaat. Bij de voorlees-aan-huismomenten kunnen ouders hun kind zien genieten van de verhalen. Ze zien en horen de voorlezer bezig en kunnen ontdekken dat plezier en leren elkaar niet hoeven tegen te spreken. Dit kan een impuls geven om zelf te gaan voorlezen — al dan niet in de eigen thuistaal — en om de stap naar de bib te zetten. De voorlezer kan hierin ook een rol vervullen door de geïnteresseerde ouders vertrouwen te geven en hen op een ongedwongen manier te tonen dat ook zij kunnen voorlezen of verhalen vertellen. Idealiter vraagt het kind zelf aan zijn of haar ouders om voor te lezen of om samen in een boek te kijken. Het is dan ook geen toeval dat in de meeste voorlees-aan-huistrajecten een bibliotheekbezoek, samen met de kinderen en de ouders, steevast op de agenda staat.

Bewaken van de doelstellingen

Er is geen vast format van dé voorleesaan-huiswerking. Dat is ook niet te verkiezen, want dat zou voorbijgaan aan de specifieke lokale context. Het is de lokale eigenheid die mee de contouren bepaalt. En dat vraagt om een goede kennis van het lokale landschap — wie is waarmee bezig — en bereidheid en durf om samenwerkingen aan te gaan die soms buiten de eigen comfortzone liggen. Een lerarenopleiding (Arteveldehogeschool - Samen groeien met anderstalige nieuwkomers of De Verhalenverteller), een brede school (Boek op Bezoek), een bibliotheek (Thee met Boekjes), een cultuureducatieve organisatie (Sprooksprekers), een welzijnsorganisatie (Boekbezoek) een sociaal artistieke of leesbevorderingsorganisatie (Boekenkaravaan) als trekker geeft andere insteken.

Inzetten op veel uiteenlopende doelstellingen tegelijkertijd werkt contraproductief. De uitdaging is om tot een beperkte set van gedeelde en gedragen doelstellingen te komen en deze te bewaken. Ze voldoende expliciteren en helder communiceren naar alle betrokkenen is dan ook cruciaal. Een andere belangrijke bekommernis die leeft bij de coördinatoren is het bewaken van de draagkracht van het project. Een te grote of te snelle groei geeft meer risico’s op haperingen of kortsluitingen. Kleinschaligheid bewaren is bij velen dan ook een gemotiveerde noodzaak. Soms is het een verhaal van te weinig middelen, mensen en tijd, maar het is ook vaak een bewuste keuze voor een bepaalde manier van werken die impact en effecten wil maximaliseren. Het zorgen voor een duurzaam verhaal is een gedeelde zorg van alle coördinatoren rond de tafel. Ze zijn ook van mening dat doorverwijzers, zoals scholen, zelf ook meer zouden kunnen betekenen wanneer ze (voor)lezen en leesplezier een structurele plek zouden geven in het lees- of taalbeleid van de school. Anderzijds worden velen onder hen geconfronteerd met de grote vraag die leeft om nog meer kinderen en gezinnen te bereiken. En dat wringt soms.

Waarom als bibliotheek meedoen?

Betrokken zijn als bibliotheek bij een voorlees-aan-huiswerking vraagt uiteraard een engagement van mensen, tijd en middelen, maar deze investering is meer dan de moeite waard om verschillende redenen. Een voorlees-aan-huiswerking verrijkt en verbreedt het reguliere aanbod van voorleesactiviteiten die de bib aanbiedt. Het zet voorlezen en het belang van leesplezier in de kijker. Als bibliotheek versterk je ook de boodschap dat boeken en lezen niet alleen op school thuishoren maar ook thuis en in de vrije tijd, omdat het ontspannend en gewoon ook leuk is! Dat is de kern van leesplezier.

Het voorlezen aan huis biedt nieuwe wegen om gezinnen met kinderen te bereiken die in de reguliere werking moeilijk of niet bereikbaar zijn. Door het voorlezen in de gezinscontext aan te moedigen kun je als bib de onwennigheid of onbekendheid met boeken en (voor)lezen helpen verlagen. Wanneer het leesplezier voet aan de grond krijgt in het gezin, kan de motivatie om boeken in huis te halen groeien en kan de bibliotheek een plek van betekenis en nut worden. Het voorleesplezier geeft ouders en kinderen een andere kijk op boeken. De meest gekozen doelgroep zijn kleuters of eerste lezertjes, op die manier wordt ingezet op ontluikende geletterdheid. Het is uiteraard belangrijk dat de voorlezers ook worden begeleid en gevormd, zowel in de praktijk van het voorlezen als in het kiezen van voorleesboeken. En bovenal moeten zij doordrongen zijn van de geest en filosofie van het voorlezen aan huis waarbij leesplezier en ontmoeting voorop staan.

Alle bestaande praktijken tonen aan dat een voorlees-aanhuiswerking de beste slaagkansen heeft wanneer er samen met andere partners gewerkt wordt. Meest voor de hand liggende partners zijn scholen, hogescholen, armoede- of opvoedingsorganisaties, cultuureducatieve organisaties, maar evengoed organisaties als het sociaal huis, het buurthuis, OCMW, CAW of CLB behoren tot de mogelijkheden. En hier schuilt een erg belangrijke kans voor bibliotheken om hun culturele en maatschappelijke rol in de lokale gemeenschap aan te scherpen. Ook voor de bibliotheekmedewerker kan via het voorlezen aan huis de band met de buitenwereld meer aangehaald worden. Het biedt bovendien ook mogelijkheden om meer burgers actiever bij de bibliotheekwerking en haar leesbevorderende doelstellingen te betrekken. Gezien de aard van het project kan een diverse groep van voorleesvrijwilligers betrokken worden, gaande van studenten die bezig zijn met een lerarenopleiding tot senioren die hun vrije tijd zinvol willen invullen, maar evengoed jongeren of volwassenen die een boekenliefde delen en de voorleesmicrobe graag willen doorgeven. Het aantrekken van vrijwilligers dynamiseert en geeft mensen de mogelijkheid om hun talenten in te zetten. Een vrijwilligerswerking versterkt het draagvlak van de bibliotheek, creëert een community rond de bibliotheek en stimuleert ontmoetingen van mensen in de lokale gemeenschap die elkaar anders misschien nooit zouden ontmoeten. Bij een voorlees-aanhuiswerking komen al die meerwaardes samen. Doen is dus de boodschap!

Meer weten over de voorlees-aan-huiswerking of geïnteresseerd in het lerend netwerk? Neem contact op met Tania Van Acker: tania.vanacker@iedereenleest.be.

Wie de brochure Een boek lees je nooit alleen n.a.v. twintig jaar Boekenbende wil bestellen, mailt naar stijn.callewaert@vgc.be.