Van backoffice regio naar publieke regio?

De Vlaamse regering heeft de gemeentelijke autonomie versterkt, onder meer door de bibliotheekplicht af te schaffen en de bijbehorende subsidies te laten opgaan in het gemeentefonds. Het streekgericht bibliotheekbeleid verhuist van de provincies naar Vlaanderen. De diversiteit aan provinciale bibliotheeksystemen gaat de komende jaren op in een Vlaams eengemaakt bibliotheeksysteem.

De provincie verdampt en regionaal lijkt het nieuwe normaal wanneer er over samenwerking tussen bibliotheken (en tussen andere gemeentelijke diensten) wordt nagedacht. De regio is echter niet voor alles het meest aangewezen niveau of antwoord, net zoals de provincie dat niet was.

Wat we niet uit het oog mogen verliezen is dat er heel verschillende motivaties voor bibliotheken bestaan om regionaal samen te werken. Deze resulteren in een backoffice regio of in een publieke regio.

In de backoffice regio werken bibliotheken achter de schermen samen om bv. een schrijver vast te leggen die tijdens de Jeugdboekenweek alle bibliotheken bezoekt, om een vorming te organiseren voor alle bibliotheekmedewerkers, enz. De backoffice regio wil kennis delen en efficiënter omgaan met mensen en middelen. Vaak worden er ook kant en klare initiatieven overgenomen, die hun succes bewezen hebben in andere regio’s. Bovenlokale financiële ondersteuning helpt bibliotheken om hun lokale bestuur te overtuigen om mee te doen.

In wezen heeft het hier weinig meerwaarde dat de deelnemende bibliotheken bij elkaar in de buurt liggen. Dit maakt het hoogstens wat praktischer om samen te komen (behalve voor wie aangewezen is op het openbaar vervoer). Voor het publiek biedt de keuze om de samenwerking geografisch te beperken geen voordelen: de regiogrenzen zijn enkel duidelijk voor wie in de bibliotheek werkt.

De publieke regio gaat een grote stap verder: er wordt ook een gezamenlijk aanbod ontwikkeld (collecties, activiteiten, enz.) en dit aanbod wordt in de hele regio naar het publiek gecommuniceerd: de bibliotheekregio presenteert zich hier min of meer als één geheel aan haar bezoekers. Binnen een publieke regio kan bijvoorbeeld een gemeenschappelijk bibliotheekreglement een relatief makkelijk te verdedigen en daarom ook haalbare piste zijn.

Vandaag zijn er in Vlaanderen een handvol innovatieve voorbeelden van publieke regio’s die samen mooie dingen doen en nog mooiere dingen willen gaan doen. Verder kennen we vooral heel veel backoffice regio’s, met een grote verscheidenheid in de intensiteit van samenwerken.

Omdat deze vorm van streekgericht bibliotheekbeleid tot voor kort door de provincie ondersteund werd, beginnen en eindigen alle regio’s steevast aan de grenzen van elke provincie.

Cultuurbeleving en bibliotheekbezoek gebeuren grotendeels in de eigen omgeving, maar onze huidige bibliotheekregio’s vallen maar heel zelden samen met het gebied waarbinnen de meeste van onze bezoekers zich dagelijks verplaatsen: hun omgeving stopt niet bij de provincie- of regiogrenzen.

In werkelijkheid vormt elke gemeente samen met alle omliggende en naburige gemeenten een eigen regio. Elke gemeente maakt deel uit van meerdere, elkaar overlappende regio’s.

Het lijkt me dan ook niet haalbaar, realistisch of wenselijk dat alle bestaande backoffice bibliotheekregio’s evolueren in de richting van een publieke regio.

Samenwerking & innovatie zonder grenzen

Persoonlijk verwacht ik een veel grotere meerwaarde van een intensievere ad hoc samenwerking rond bepaalde thema’s of projecten. Ik denk bijvoorbeeld voor onze bib aan zadenbibs, makerspaces, Kinder- en Jeugdjury, de schattenzoektocht van Vlieg, Jeugdboekenmaand, enz. Bibliotheken die vandaag elk op hun eilandje aan gelijkaardige innovatieve ideeën werken en die samenkomen om gericht kennis te delen, om dubbel werk te vermijden en om elkaar vooruit te stuwen. Geen studie- of inspiratiedag met motiverende centrale sprekers die een handvol best practices toelichten, maar een heus samenwerkingsverband, waar de deelnemers evenveel spreken als luisteren.

Bij voorkeur gebeurt dit zonder goedbedoelde participatieformats. De deelnemende bibliotheken bepalen zelf waarover gesproken wordt. De vorm blijft zo vrij mogelijk. Op het voorstel om in kleinere groepjes te brainstormen komen lijfstraffen met pek en veren te staan. De bovenlokale rol beperkt zich tot modereren, ondersteunen en waar nodig faciliteren: net zoals er vandaag regionaal vergaderd wordt. Laat de koffie rijkelijk stromen en wie weet doet hij dat vroeg of laat wel van beneden naar boven!

Alleen blijkt deze ongedwongen vorm van horizontale samenwerking in de praktijk niet zo makkelijk van grond te krijgen. De groep Medialabs, makerspaces & FabLabs op Kenniskantoor trekt bijvoorbeeld voortdurend nieuwe leden, die als vliegen op de mooie, ronkende titel afkomen. Jammer genoeg neemt niemand de tijd om even een bericht te posten over waarmee men bezig is of waaraan men denkt, laat staan dat bibliotheekmedewerkers die rond dit thema werken regelmatig samenkomen.
Vaak is er een trekker nodig om mensen bij elkaar te krijgen. Om de hoek loert het gevaar dat die ongewild tot coördinator van de groep wordt gebombardeerd en dat alles staat of valt met zijn of haar inzet. Als we het echt menen met horizontale samenwerking, dan moeten te makkelijke reflexen zoals “Er zou eens werk gemaakt moeten worden van …” vermeden worden. Wie een goed voorstel doet dat draagkracht vindt, moet het ook zelf in de praktijk helpen brengen.

Soms wordt van niet-regiogebonden samenwerking beweerd dat het beperkt blijft tot bibliotheken en niet kan uitgebreid worden naar andere lokale diensten en actoren. Onzin! Projecten zoals de zadenbib en makerspaces zijn bijna per definitie gericht op sectoroverschrijdende samenwerking. Handel lokaal, maar durf globaal (mee) te denken!

Waarom zouden bibliotheken niet in staat zijn om iets moois te laten bloeien tussen gemotiveerde milieudiensten, door samen te werken rond de zadenbib? Waarom zou een school uit Londerzeel de handen niet in elkaar kunnen slaan met een school uit Kortrijk, wanneer beide hun eerste onwennige stapjes zetten in de richting van maker education, waarbij ze vooruit gestuwd worden door een bibliotheektandem?

Op naar een Vlaams bibliotheeklidmaatschap!

Met wie we in de toekomst ook zullen samenwerken: een regionaal bibliotheeklidmaatschap is voor een backoffice regio geen goed idee. Zelfs voor de publieke regio is er een veel beter alternatief mogelijk: op naar een Vlaams bibliotheeklidmaatschap!
Sinds 2006 kan iedereen met een actieve lidkaart van PBS Vlaams-Brabant gebruik maken van alle aangesloten bibliotheken. Lidgeld wordt aangerekend door de eerste bibliotheek die je bezoekt, nadat dit verstreken is. Er is geen uniform tarief: bij sommige bibliotheken is dit zelfs gratis!

Grote volksverhuizingen om het lidgeld te omzeilen zijn uitgebleven. Moeilijk doen is dan wel gratis, maar tijd en benzine kosten geld of moeite.

De toevalsfactor zorgt ervoor dat inwoners van andere gemeenten soms in Londerzeel hun jaarlijks lidgeld betalen. Omgekeerd betaalt een verdwaalde Londerzelenaar zijn lidgeld ook wel eens in een andere gemeente.

Deze provinciale afspraak zorgde bij ons, samen met andere factoren, voor een sterk toegenomen bibliotheekgebruik. In Bib Londerzeel stegen de uitleencijfers tijdens de eerste tien jaar PBS met ca. 20 procent. Dat maakt onze collectie relevanter: ook sommige minder voor de hand liggende materialen worden vandaag meer uitgeleend (en daardoor meer aangekocht).

Een sterke afname van de inkomsten bleef uit. Meer gebruik van de collectie zorgt immers voor meer inkomsten uit leengeld én uit boetes, wat de dalende inkomsten uit lidgeld compenseert.

Het initiatief om bij de start van het PBS het provinciaal lidmaatschap in te voeren werd in Vlaams-Brabant niet door de provincie genomen of opgelegd: de bibliothecarissen wisten hun lokaal bestuur van een gezamenlijk voorstel te overtuigen. Ook Limburgse en Brusselse bibliotheken maakten samen een gelijkaardige afspraak en vonden hiervoor de nodige steun bij hun bestuur.

Met het Vlaams eengemaakte bibliotheeksysteem (EBS) voor de deur, mogen we geen stap terug zetten, maar moeten we net een sprong vooruit maken! We mogen niet verwachten dat hier een bovenlokaal initiatief komt: dat zou tegenstrijdig zijn met de recente keuze om de gemeentelijke autonomie te versterken.
Wij, bibliothecarissen, gaan dit helemaal zelf uit eigen beweging moeten voorstellen! Gelukkig leven we in de eeuw waarin de mensheid eindelijk horizontaal leert samenwerken. Mogelijk stroomt binnenkort zelfs de koffie van onder naar boven! De start van het EBS is ons momentum, waarop we als aanjagers van innovatie aan de wereld tonen hoe je zoiets doet.

Bibliotheken die niet teveel weerstand verwachten proberen hun bestuur nu al te overtuigen om een principeakkoord te ondertekenen, dat in de praktijk gebracht wordt bij de start van het EBS. We brengen in kaart welke besturen dit reeds onderschrijven. Ondersteuning door bijvoorbeeld Cultuurconnect en/of VVBAD lijkt me wenselijk voor een vlotte communicatie.

Hoe groter de kaart, hoe sterker het argument om niet langer langs de kant te blijven staan. Zolang niet alle Vlaamse en Brusselse bibliotheken meedoen is ‘Vlaamse bibkaart’ geen heldere benaming, hoewel dit de uiteindelijke doelstelling blijft.
Misschien moeten we in de eerste fase een geografisch neutrale benaming hanteren. Iets kort en krachtig: bijvoorbeeld Bibnet? Cultuurconnect is zo vooruitziend dat ze deze domeinnaam alvast voor ons hebben aangekocht!

Een Vlaams bibliotheeklidmaatschap is eenvoudig en helder te communiceren en maakt vreemdgaan veel laagdrempeliger. Hierbij enkele voorbeelden.

Soms kan vreemdgaan een vastgelopen huwelijk nieuw leven inblazen.

Ilse brengt haar uitgeleende materialen snel even terug naar de bib op een moment dat ze geen tijd heeft om iets nieuws te kiezen. Daarna komt het er even niet van. Plots is het drie jaar geleden dat haar lidmaatschap voor de laatste keer hernieuwd werd. Die dag loopt Ilse in een andere gemeente de bibliotheek binnen. Ze heeft even wat tijd te doden, denkt ze, maar in haar steeds luider knagend onderbewustzijn is ze de bib meer en meer gaan missen. Het duurt dan ook niet lang voor ze een boek ziet liggen dat ze kost wat kost wil lenen. Ilse laat de kaart van haar bib, die nog steeds in haar portefeuille zit, opnieuw activeren en betaalt breed glimlachend lidgeld. Wanneer ze het rotslechte boek enkele weken later ongelezen terugbrengt neemt ze niets meer mee, want al bij al is het toch niet zo praktisch om steeds naar die andere gemeente te rijden. Vind daar maar eens parkeerplaats! En die bib is eigenlijk toch niet veel beter dan de hare. Ilse komt thuis, springt op haar fiets en rijdt vrolijk fluitend naar haar bib om de hoek. Haar lidkaart is nu toch terug actief!

Soms leidt vreemdgaan tot een scheiding én tot een nieuw, meer duurzaam huwelijk.

Mark moest voor school Persepolis van Marjane Satrapi lezen en is sindsdien tot zijn eigen grote verbazing helemaal in de ban van graphic novels. Elk bezoek aan de stripwinkel resulteert in een stapel nieuwe titels die vechten om zijn zakgeld. Kiezen is verliezen. In zijn portefeuille zit een bibkaart, die hij tot dusver enkel gebruikte om diep zuchtend Persepolis te lenen. Hij springt op zijn fiets, bezoekt de bib en zucht deze keer nóg dieper: het weinige dat er staat is zijn meug niet. Zelfs Persepolis nog eens opnieuw lezen zit er niet in, want die is momenteel uitgeleend. Zijn de stripcollecties van bibliotheken dan echt zó waardeloos? Teleurgesteld thuisgekomen googelt hij bij wijze van test “Charles Burns bibliotheek”. Zwart gat zit meer dan 177 keer in Vlaamse bibliotheken! Waarom dan niet in de zijne? Hij geeft zijn postcode in en vindt de klassieker in een buurgemeente. Een van vrolijk gefluit voorzien fietstochtje later ontdekt hij een rijke en actuele collectie graphic novels waar hij jaren zoet mee is. Zo werd Mark een trouwe bezoeker van de bib van de buren.

Soms leidt vreemdgaan tot minder dure postorderbruidjes.

Fatima houdt van poëzie. Voor haar geen belegen rijmelarij van pastoors die onder de zoden liggen, maar jonge, slammende dichters van nu! Jammer genoeg bleef haar bib ergens in de buurt van de grote doorbraak van Hugo Claus steken. Toen ze hierover zuchtend haar beklag deed, wees de vriendelijke mevrouw aan de infobalie haar onder meer op de mogelijkheden van het interbibliothecair leenverkeer. Sindsdien geeft een glimlachende Fatima elke maand een lijstje met op te vragen dichtbundels aan de zuchtende mevrouw aan de infobalie. Na een tijdje wordt ze erop gewezen dat nogal veel van de gevraagde titels vanuit een naburige bib worden opgestuurd. Weet ze dat ze ook daar met haar bibkaart terecht kan? Ze zet haar helm op, springt op haar scooter en gaat op verkenning. Vrolijk fluiten doet ze niet, want dat doet niemand op een scooter. Eenmaal aangekomen in de poëzieafdeling wordt ze op slag verliefd! Onderweg naar huis zwaait ze vriendelijk naar de postbode die haar pad kruist.

Soms leidt vreemdgaan tot een duurzame vorm van polygamie waar iedereen gelukkiger van wordt.

Jolien is al haar hele leven een hondstrouwe bibbezoeker. Ze heeft zowat alle thrillers en misdaadromans die er staan met huid en haar verslonden. Gelukkig vindt ze elke keer opnieuw haar gading bij de nieuwe aanwinsten. Sinds kort is ze ook verknocht aan misdaadseries op dvd, al helemaal als die van Scandinavische makelij zijn. Op koude winteravonden zijn die meer compatibel met haar kat en met haar fleece-dekentje. Haar kat vindt dat ook. De dvd-collectie van haar bib blijkt jammer genoeg minder onuitputtelijk dan de misdaadromans. Na enkele weken slaaptekort zit ze er al helemaal door! Omdat de winter nog lang duurt, gaat ze online op onderzoek bij de bibliotheken uit haar buurt. Bingo! Ze springt op de trein, onderdrukt in de stilte-coupé nog net op tijd een sterke aandrang tot vrolijk fluiten en ontwikkelt langzaam maar zeker een chronisch slaaptekort: voortaan heeft Jolien behoefte aan twee bibliotheken, die ze allebei even graag ziet!